Pistolet maszynowy Sten Mk. II

W tym miesiącu obiektem miesiąca jest pistolet maszynowy Sten Mk. II, związany z kolejną rocznicą wybuchu powstania warszawskiego. Ta brytyjska broń automatyczna była wykorzystywana przez polskie podziemie niepodległościowe w czasie II wojny światowej, również podczas największej operacji zbrojnej, jaką była walka o stolicę w sierpniu i wrześniu 1944 roku.

Brytyjczycy dostarczali duże ilości Stenów dla oddziałów partyzanckich w okupowanej Europie również do walczącej Polski, głównie drogą zrzutów powietrznych. Dzięki niewielkim rozmiarom i możliwości rozłożenia na krótsze podzespoły, Sten okazał się idealną bronią do działań partyzanckich i konspiracyjnych akcji miejskich. W latach 1942–1944 do naszego kraju przesłano droga powietrzną około 11 tysięcy Stenów, głównie w wersji Mk II, czyli takiej jak nasz muzealny egzemplarz.

Sten MK II wykonany jest ze stali na zasadzie obróbki skrawania. Części były toczone spawane i nitowane. W tej wersji pistolet ma 762 mm i waży 2,8 kg. Wyposażony jest w doczepianą kolbę typu „T”, bez możliwości składania i pudełkowy magazynek na 32 naboje.

Armia Brytyjska rozpoczęła udział w II wojnie światowej, nie posiadając w swoim wyposażeniu pistoletów maszynowych. Do projektowania Stena przystąpiono po upadku Francji w 1940 roku, kiedy bezpieczeństwo Wielkiej Brytanii zostało zagrożone i pojawiła się potrzeba szybkiej produkcji dużej ilości indywidualnej broni szybkostrzelnej w warunkach braku surowców. Pistolety maszynowe były już w walkach we Francji masowo i z sukcesem wykorzystywane przez III Rzeszę. Nową broń opracowano wzorując się ogólnie na niemieckim MP 40. Dodatkowo jeszcze upraszczając konstrukcję i rezygnując z wszelkich części, które nie były niezbędne do działania i obsługi broni. Pistolet dostosowano do niemieckiej amunicji pistoletowej 9 × 19 mm Parabellum. W efekcie powstała broń o wyjątkowo prostej i taniej konstrukcji, równie skuteczna w działaniu. Nazwa Sten powstała jako skrót nazwisk projektantów: Reginalda Sheperda i Harolda Turpina oraz miejscowości Enfield, gdzie mieściła się fabryka Royal Small Arms Factory. Prototyp zaprezentowano 10 stycznia 1941 roku, a od czerwca 1941 rozpoczęto produkcję seryjną wariantu Sten Mk I, różniącego się jeszcze od wszystkich kolejnych. Pod koniec 1941 r. dalej uproszczono konstrukcję pistoletu, wprowadzając wariant Mk I*. Najbardziej znaną i najliczniejszą odmianą była kolejna Mk II, z charakterystyczną perforowaną osłoną na części lufy. Obok giętej kolby metalowej, wprowadzono w niej prostą kolbę rurową w kształcie litery T. Największe uproszczenia technologiczne nastąpiły w wersji Mk III, która miała rurową osłonę na całej długości lufy (podobnie jak Mk I*). Z nadmiernych uproszczeń zrezygnowano dopiero w ostatniej wersji Mk V, przeznaczonej początkowo dla wojsk powietrznodesantowych. Była ona lepiej wykończona i wyposażona w drewnianą kolbę i chwyt pistoletowy oraz uchwyt do mocowania bagnetu. Produkowano również wersje specjalnie wyciszone Mk IIS i MK VI, wyposażone w tłumik dźwięku. Wersja Mk IV nie weszła do produkcji. Do czerwca 1942 roku wyprodukowano około 100 tys. sztuk tej broni. Szczyt produkcji osiągnięto w 1943 roku, produkując aż 47 tys. sztuk tygodniowo. Do końca 1945 r. wyprodukowano około 3 750 000 sztuk brytyjskich Stenów. Mniejsze ilości produkowano również w Kanadzie, Australii i Nowej Zelandii.

Pistolet maszynowy Sten działał na zasadzie odrzutu zamka swobodnego. Zasilany był w naboje z dwurzędowego magazynka pudełkowego, przystawianego z lewej strony. Z prawej strony znajdowało się okno wyrzutnika łusek. Do zabezpieczenia pistoletu przy zamku napiętym służyło wycięcie na rączkę zamkową w tylnej części komory zamkowej, a przy zamku zwolnionym – otwór w lewej ściance komory zamkowej (niektóre serie nie miały żadnego zabezpieczenia przy zamku zwolnionym). Przyrządy celownicze nie miały możliwości regulacji, ustawione były na odległość 91 m (brytyjski standard 100 jardów). Celownik przeziernikowy i muszka przyspawana do komory zamkowej (Mk II) lub osłony lufy (Mk I, Mk III). Kolba metalowa doczepiana, występująca w kilku wariantach, bez chwytu pistoletowego (z wyjątkiem wersji Mk V). Mechanizm spustowy znajdował się w obudowie pod komorą zamka, w niej także umiejscowiony był przełącznik rodzaju ognia w postaci poprzecznego kołka przesuwanego w lewo (ogień ciągły) lub prawo (ogień pojedynczy).

Oprócz wymienionych zalet, jak mały koszt i prostota produkcji, Sten był dodatkowo łatwy w użyciu i obsłudze. Nie był on jednak pozbawiony wad, do których należała głównie jego słaba ergonomia. Część jednak z przypisywanych mu cech, m.in. to że był niebezpieczny lub zawodny, w dużym stopniu wynikała z niewłaściwego użytkowania. Niektóre serie pistoletów, pozbawione zabezpieczenia zamka w przednim położeniu, mogły wystrzelić także przy upadku broni na twarde podłoże lub uderzeniu w kolbę. Nieprawidłowe noszenie odbezpieczonej i gotowej do strzału broni, mogło łatwo doprowadzić do przypadkowego wystrzału.

Sten był bronią podatną na zacięcia. W dużej mierze wynikało to jednak z powszechnie spotykanego niewłaściwego sposobu trzymania broni – lewą ręką za magazynek. Mogło to powodować zmianę kąta podawania naboju (prawidłowo broń należało trzymać lewą ręką za osłonę lufy). Celność w czasie strzelania ogniem seryjnym była nienajlepsza, nie odbiegała jednak zbytnio od celności innych ówczesnych pistoletów maszynowych. Konsekwencją maksymalnego uproszczenia przyrządów celowniczych było czasami ich krzywe montowanie, co dodatkowo osłabiało celność poszczególnych egzemplarzy.

Prosta konstrukcja i produkcja pistoletów Sten sprawiła, że rozpoczęto ich wytwarzanie w warunkach konspiracyjnych. Produkcję podjęto w czasie wojny w Polsce, Danii oraz we Francji. W okupowanej Polsce podjęto konspiracyjną produkcję Stenów w co najmniej 23 warsztatach. Pierwsze egzemplarze (58 sztuk) zostały wyprodukowane w Suchedniowie w fabryce FUT (jedyny zachowany egzemplarz „suchedniowskiego” stena można zobaczyć w skarżyskim muzeum im. Orła Białego). W Warszawie produkowano je pod kierownictwem inż. Ryszarda Białostockiego. Polskie Steny produkowane w Warszawie posiadały sztancowany znak orła, numer seryjny (z cyframi kamuflującymi rzeczywisty początek serii) i datę produkcji. W Polsce opracowano ponadto, na bazie Stena, własny model pistoletu maszynowego – Błyskawicę

Produkcję Stena podjęli również Niemcy. Na przełomie 1944/45 wyprodukowali w zakładach Mausera dla celów dywersyjnych, nakładem wielkich środków, serię 28 tys. wiernych kopii Stena Mk II, oznaczonych jak oryginały i nazwanych “Gerät Potsdam”. Ponadto w 1945 roku, poszukując taniej i prostej broni dla Volkssturmu, rozpoczęli produkcję zmodyfikowanego Stena pod oznaczeniem MP 3008 (“Gerät Neumünster”). Wyprodukowano około 10 tys. sztuk tej broni, różniącej się od Stena głównie magazynkiem przyczepianym od dołu.

Pistolety maszynowe Sten produkowano także w innych państwach. W Chinach rozpoczęto produkcję kopii Stena Mk II, kontynuowaną także po zakończeniu wojny domowej w Chińskiej Republice Ludowej. Broń nosiła oznaczenie Typ-54, została przystosowana do strzelania nabojem TT kalibru 7,62 mm. Gniazdo magazynka przystosowano do magazynków łukowych. Produkcję broni identycznej ze Stenem Mk II podjęto także na Tajwanie. Nosiła oznaczenie M-38. W Izraelu produkowano kopię Stena Mk II pod nazwą “Tamat”. Początkowo produkcja była prowadzona w warunkach konspiracyjnych. Kontynuowano ją po 1948 roku. Na wyposażeniu armii izraelskiej pozostawały one do 1956. Wprowadzono wtedy do uzbrojenia pistolety maszynowe Uzi. Według niektórych źródeł całkowita produkcja pistoletów maszynowych Sten oraz ich kopii osiągnęła 4 500 000 egzemplarzy.

Sten stał się od razu przepisowym brytyjskim pistoletem maszynowym, wprowadzonym początkowo na afrykańskim teatrze działań wojennych, z czasem na pozostałych. Sten w wersji Mk V pozostawał przepisowym pistoletem maszynowym armii brytyjskiej do 1953 roku. Używany był w wojnie koreańskiej. Został zastąpiony przez nowocześniejszego Sterlinga, zaprojektowanego w takim samym układzie konstrukcyjnym. Pomimo formalnego wycofania z uzbrojenia, Steny zostały użyte jeszcze w wojnie o Kanał Sueski w 1956 roku.

Bibliografia:

Stanisław Kochański: Typy Broni i Uzbrojenia zeszyt 111 Pistolet maszynowy Sten. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1986. 

Kazimierz Satora: Produkcja uzbrojenia w polskim ruchu oporu 1939-1944. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1985, s. 53, 56-57